Kaprys historii sprawił, że rocznicę uzyskania przez Pruszków praw miejskich oraz odzyskania przez Polskę niepodległości – te dwie ważne dla każdego pruszkowianina rocznice – obchodzimy niemal dzień po dniu. Pruszków jako miasto jest starszy od II Rzeczypospolitej zaledwie o dwa lata i trzy dni. 9 listopada 1916 r., kiedy niemieckie władze nadały osadzie prawa miejskie, nastroje nie sprzyjały jednak świętowaniu. Trwała Wielka Wojna, a w częściowo zniszczonym podczas ostrzału artyleryjskiego w 1914 r. miasteczku panowały bezrobocie i głód. Pruszkowianie mogli pozwolić sobie na luksus świętowania dopiero w listopadzie 1918 r. – wtedy, kiedy cała Polska hucznie fetowała odzyskaną niepodległość. W przypadku Pruszkowa jest to coś więcej niż tylko szczęśliwy zbieg okoliczności, bowiem osobom zaangażowanym w działalność niepodległościową na terenie Pruszkowa, Żbikowa i Tworek w równym stopniu, co los ojczyzny, na sercu leżało dobro współmieszkańców. Stąd też, badając dzieje Pruszkowa, trudno czasem rozdzielić działalność społeczną i obywatelską od niepodległościowej. To, co w przypadku innych, starszych stażem miast uznano by za działalność niepodległościową – na przykład walkę o tworzenie polskich szkół czy bibliotek, w przypadku rozwijającej się osady fabrycznej Pruszków było także przejawem działalności społecznej na rzecz miasteczka, którego instytucje wtedy dopiero powstawały.

Niniejsza publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce w stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości i 102. rocznicę nadania praw miejskich, poświęcona jest wątkom niepodległościowym w historii Pruszkowa, Żbikowa i Tworek, począwszy od połowy XIX w., kiedy otwarcie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej dało impuls do rozwoju miejscowości, poprzez wydarzenia Rewolucji 1905 r. i Wielkiej Wojny, aż do końca pierwszej dekady po jej zakończeniu. Jej bohaterami są osoby zaangażowane w działalność niepodległościową, którą świadomie rozumiemy tutaj w bardzo szerokim sensie. Konspiracyjna działalność zbrojna była kluczową, ale jedynie niewielką częścią ogółu działań podejmowanych w drugiej połowie XIX w. i pierwszych dwóch dekadach XX w. na rzecz wyzwolenia ojczyzny. W ramach powstałego wówczas masowego, społecznego ruchu, obok zawiązywania konspiracyjnych organizacji bojowych, tworzono polską oświatę i kulturę, budowano przemysł i równoległe do carskich instytucje społeczne, powoływano jawne i tajne stowarzyszenia i organizacje, tworzące zręby społeczeństwa obywatelskiego przyszłej Rzeczypospolitej. Dokładaliśmy wszelkich starań, aby w publikacji zaprezentować jak najbogatszy przekrój różnorodnych środowisk i postaw ideowych przez nie prezentowanych. Niezależnie od różnic, czasem drastycznych, które dzieliły wizje przyszłej Niepodległej, uważamy że szacunek należy się wszystkim tym, którzy pracowali wówczas na rzecz wspólnego dobra – samorządnego Pruszkowa w wolnej, demokratycznej Polsce. To im dedykujemy Samorządność i niepodległość.

Wydanie książki poświęconej wątkom niepodległościowym w dziejach miasta było naturalną kontynuacją „Pruszkowskiego Tygodnia z Niepodległą” – cyklu wydarzeń zorganizowanego w 2017 r. w ramach programu wieloletniego „Niepodległa”, za który Muzeum Dulag 121 otrzymało pierwszą nagrodę w konkursie Mazowieckie Zdarzenie Muzealne „Wierzba” w kategorii „Muzealny projekt otwarty”. W jego ramach odbyły się warsztaty, spacery historyczne, wykłady, spotkania, wystawy, gra miejska oraz koncert, połączony ze wspólnym śpiewaniem pieśni patriotycznych. Przygotowaliśmy wówczas także okolicznościowe wydawnictwa: rocznicową jednodniówkę „Pruszkowska Niepodległa” i „Pruszkowski Spacerownik Niepodległościowy” prowadzący śladem pruszkowskich działaczy niepodległościowych z lat 1892-1918.

Spis treści

Wprowadzenie
I. Od folwarku do osady fabrycznej (1844-1905)
Wiedenką na letnisko
Fabrykanci, inżynierowie, lekarze…
Lecznica dla obłąkanych w Tworkach
Warsztaty Drogi Żelaznej
Początki oświaty
II. Od Rewolucji 1905 do Wielkiej Wojny (1905-1914)
Strajki robotnicze i szkolne 1905-1907
Stowarzyszenia i organizacje
Straż Ogniowa w Pruszkowie i Żbikowie
III. Wielka Wojna (1914-1918)
Bitwa o Pruszków
Komitety i Rada
Pruszków miastem!
Stulecie śmierci Generała
Polska Organizacja Wojskowa
IV. Pierwsze dziesięciolecie (1918-1928)
Burzliwe początki
Jadłodajnie, bursy i ochrony
Wojna polsko-bolszewicka
Odbudowa i modernizacja
„Mechanicy”
Siła i światło
Życie społeczne i obywatelskie
בוקשורפ (Pruszków)
Kultura i sport
W dziesiątą rocznicę

Publikacja powstała dzięki wsparciu finansowemu PGNiG/Termika.