W 1944 roku w Komorowie na tzw. „Zieleńcu” zostaje utworzony tymczasowy cmentarz, na którym chowani są zmarli Warszawiacy, wygnani z miasta w trakcie Powstania oraz po jego zakończeniu. Przeważnie są to byli więźniowie obozu Dulag 121 przewiezieni, z powodu złego stanu zdrowia, do miejscowego szpitala Rady Głównej Opiekuńczej. W sumie na „Zieleńcu” pogrzebanych zostaje 36 osób. Cmentarz funkcjonuje do 1952 roku, kiedy to zostaje dokonana ekshumacja części ciał. Artykuł historyka Daniela Wolborskiego jest wynikiem  przeprowadzonej przez autora kwerendy wykonanej dla  Muzeum Dulag 121.

Historia Miasta Ogrodu Komorów, zwanego później Komorów-Wille, nieodzownie wiąże się z osobą jego założyciela – Józefa Markowicza. Jako poseł na sejm wielokrotnie wyjeżdżał za granicę, gdzie zetknął się z ideą miast-ogrodów. Zakładała ona powstanie osiedli zamieszkałych przez nie więcej niż 5 tysięcy osób, wyposażonych w m.in. kościół, szkołę oraz obiekt sportowo-rekreacyjny.

22 listopada 1938 roku odbyło się zebranie Rady Gromadzkiej osiedla Komorów-Wille na czele z jej przewodniczącym – sołtysem Stanisławem Talmontem. Stosowne dokumenty z tego zebrania znajdują się w archiwum ksiąg wieczystych przy Sądzie Rejonowym w Pruszkowie (księga nr 386 Miasto Ogród Komorów). Z nich dowiadujemy się, że przedmiotem spotkania Rady było przejęcie na rzecz wspólnoty darowanych przez Józefa Markowicza gruntów. Jednym z nich była działka nr 21 – 15837 m² przeznaczona na  tzw. „Zieleniec”. Miał on pełnić rolę miejsca do odpoczynku, spacerów, spotkań. Niestety wojna pokrzyżowała te plany.

W sierpniu 1944 roku, kiedy wybucha Powstanie Warszawskie, miejscowe władze cywilne i kościelne decydują o założeniu na „Zieleńcu” tymczasowego cmentarza, na którym mieli być chowani zmarli mieszkańcy Warszawy – najczęściej pacjenci miejscowego szpitala Rady Głównej Opiekuńczej (Polskiego Komitetu Opiekuńczego).

Formalnie erygowanie oraz oficjalne poświęcenie cmentarza nastąpiły w grudniu 1944 roku. Poświęcenia dokonał, w obecności przedstawicieli Rady Głównej Opiekuńczej (Polskiego Komitetu Opiekuńczego), kapelan RGO, ksiądz Józef Jakubczyk, ówczesny proboszcz pęcicki. Akt erekcyjny nie zachował się.

Pochowani na „Zieleńcu”

Tomasz Terlecki, badacz dziejów Komorowa, na łamach „Magazynu Parafialnego” (czasopismo parafii komorowskiej) ustalił, iż  w okresie od września do grudnia 1944 roku pochowano na cmentarzu na „Zieleńcu” 36 zmarłych. Podstawą do ustalenia ich liczby był dokument znajdujący się w zasobach Archiwum Akt Nowych w Warszawie, noszący datę 9 listopada 1944 roku.

Ekshumacje ciał

Cmentarz na „Zieleńcu” istniał do 1952 roku. Po zakończeniu II wojny światowej 25 ciał ekshumowano i pochowano w większości na Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli. Dwie osoby zostały pochowane na Cmentarzu Powązkowskim (Stare Powązki),  jedna w Krakowie, miejsce pochówku jednej nie jest znane. Co do losu pozostałych 11 ciał materiał źródłowy milczy. Nie można wykluczyć, że rację ma Tomasz Terlecki twierdząc, że „cmentarz nie był nigdy oficjalnie zlikwidowany, co jest o tyle istotne, że może wskazywać, iż nie wszystkie osoby na nim pochowane zostały ekshumowane. Dodatkowym dowodem, że cmentarz nie był zlikwidowany są dwa fakty. Po pierwsze – że budynek budowanej w końcu lat 60-tych szkoły zaplanowany został dokładnie tak, by nie naruszył obszaru cmentarza. Po drugie – przypadkowe osunięcie się wykopu fundamentowego budowanej szkoły odsłoniło niespodziewanie szczątki jednego z nieekshumowanych [!] pochówków.”

Obecnie jedynym śladem istnienia cmentarza na „Zieleńcu” jest głaz upamiętniający miejsce pochówku Aleksandra Ludwika Janowskiego – geografa, podróżnika, współzałożyciela Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Głaz ten znajduje się na terenie szkoły i został uroczyście odsłonięty w 1971 roku.

Bibliografia:
Kulczyńska-Pilich L., Historia kościoła w Komorowie (strona komorow.mkw.pl)
Rejestr pochówków Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli
Terlecki T., A jednak święte, [w:] „Magazyn parafialny”, nr 1 (71) z 18 lutego 2007