Rafał Radziwiłłowicz (1860-1929) – wybitny polski psychiatra, w latach 1891-1904 ordynator w Warszawskim Szpitalu dla Obłąkanych w Tworkach, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i Wileńskiego, sympatyk Polskiej Partii Socjalistycznej i działacz spółdzielczy.

21 lutego 1900 roku w łódzkiej redakcji „Robotnika” aresztowano „Wiktora”. Ze względów konspiracyjnych znany był tylko pod pseudonimem. Nazywał się Józef Piłsudski. Przyszłego marszałka przewieziono do okrytego złą sławą X pawilonu warszawskiej Cytadeli, gdzie oczekiwał na proces za udział w kolportażu nielegalnej prasy. Wyrok wydawał się przesądzony. Jedyne co mogło uchronić go od kolejnych pięciu lat syberyjskiej zsyłki było orzeczenie o obłąkaniu. Trzeba było działać natychmiast. Maria Paszkowska zwróciła się do znanego z sympatii dla PPS-u polskiego lekarza z tworkowskiej Lecznicy dla Obłąkanych z prośbą o napisanie instrukcji, która pomogłaby Piłsudskiemu symulować szaleństwo. Swoją rolę odegrał wzorcowo. Odmawiał jedzenia, twierdząc że zostało ono umyślnie zatrute przez strażników. W pewnym momencie odżywiał się tylko jajami. Na przewodniczącego komisji orzekającej powołano tworkowskiego psychiatrę dr. Iwana Michaiłowicza Szabasznikowa. Ten natychmiast przejrzał grę Piłsudskiego. Szczęśliwie Szabasznikow okazał się z pochodzenia nie Rosjaninem, ale Buriatem. Oczarowany opowieściami Piłsudskiego o pięknie syberyjskiej przyrody wydał przychylny mu werdykt. Oficjalnie uznany za szaleńca Piłsudski zamiast na Sybir trafił do petersburskiego szpitala Mikołaja Cudotwórcy, skąd zbiegł w maju 1901 roku.

Józef Piłsudski na fotografii wykonanej w 1900 r. przez carską Ochranę, źródło: Wikipedia

Autorem wspomnianej instrukcji był właśnie ordynator tworkowskiej lecznicy i wybitny polski psychiatra doktor Rafał Radziwiłłowicz. W Tworkach mieszkał i pracował w latach 1891-1904. Wraz z żoną Marią Weryho-Radziwiłłowiczową, później uznaną polską pedagożką i jedną z prekursorek wychowania przedszkolnego w Polsce, prowadzili ożywione życie towarzyskie i społecznikowskie w prężnie rozwijającej się osadzie Pruszków. Maria w 1903 r. powołała do życia tajne Koło Wychowania Przedszkolnego, które działało w użyczonym przez hrabiego Antoniego Potulickiego budynku przy ul. Szerokiej, dziś Kraszewskiego. Rafał pomagał żonie prowadząc w szkole wykłady.

Najpewniej to właśnie małżeństwo Radziwiłłowiczów było pierwowzorem postaci ambitnego młodego lekarza-społecznika Tomasza Judyma oraz postępowej nauczycielki Joasi Podborskiej z „Ludzi bezdomnych”. Żeromski bywał w Tworkach. Nie w charakterze kuracjusza, ale gościa. Jego pierwsza żona, Oktawia z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczowa, którą poślubił w 1892 roku, była siostrą Rafała. W okresie, gdy pracował nad „Popiołami”, mieszkał nawet krótki czas u szwagra. W przerwach od pisania wybierał się na dłuższe spacery w górę Utraty i Raszynki, aby na własne oczy zobaczyć miejsce, w którym rozegrała się opisana w powieści Bitwa pod Raszynem. Rafał Radziwiłowicz został zwolniony dyscyplinarnie z pracy w tworkowskiej lecznicy w 1904 roku, z zakazem wykonywania zawodu. Zaangażował się w pracę społeczną, organizując razem z Edwardem Abramowskim Towarzystwo Samopomocy Społecznej oraz działając m.in. w Towarzystwie Kooperatystów, i akademicką, najpierw na Uniwersytecie w Warszawie, a później jako kierownik Kliniki Psychiatrycznej w Wilnie, gdzie zmarł w 1929 roku.