W 2024 roku obchodziliśmy 80. rocznicę wybuchu powstania warszawskiego. Z tej okazji Muzeum Dulag 121 zainicjowało cykl „80. Rocznica Wypędzenia Powstańczej Warszawy” w ramach którego, zorganizowano kilkadziesiąt wydarzeń: spotkań, wykładów, pokazów filmowych, koncertów, spektakli, spacerów historycznych i prezentacji wystaw. Wydarzenia organizowane przez Muzeum Dulag 121 mają szczególne znaczenie – zarówno historyczne, jak i społeczne. Przede wszystkim służą upamiętnieniu dramatycznych losów wypędzonych mieszkańców Warszawy, którzy po upadku Powstania Warszawskiego trafili do obozu przejściowego Dulag 121. Dzięki organizacji spotkań i wydarzeń o charakterze historycznych przywracana jest pamięć o setkach tysięcy więźniów i osób im pomagających, których los przez dekady pozostawał w cieniu wielkiej historii. W wydarzeniach z cyklu „80. Rocznica Wypędzenia Powstańczej Warszawy” wzięło udział łącznie około 12 000 osób.

Wykłady i spotkania historyczne
W ramach cyklu 80. rocznica wypędzenia powstańczej Warszawy odbyło się 16 wykładów i spotkań historycznych, które poruszały temat m.in. genezy i przebiegu Powstania Warszawskiego, losów ludności cywilnej, pobytu w obozie Dulag 121 i dalszej ich tułaczki, niemieckie działania militarne, udziału kobiet w walce, transportów z obozu Dulag 121 do obozów koncentracyjnych oraz pamięć o Powstaniu w kulturze i filmie. W ramach cyklu odbyły się następujące wykłady:

• „Historia zapisana w fotografii” – spotkanie z Zygmuntem Walkowskim
• „Chcieliśmy być wolni… – geneza i przebieg Powstania Warszawskiego” – wykład dr Pawła Ukielskiego
• „Wyrok na mieszkańców Warszawy. Niemieckie zbrodnie na ludności powstańczej Warszawy” – wykład Piotra Brulikisa
• „Rozmyta odpowiedzialność. Siły niemieckie w Powstaniu Warszawskim” – wykład Norberta Bączyka
• „Powstanie Warszawskie w powojennej kinematografii PRL” – wykład prof. Andrzeja Zawistowskiego
• „Kobiety Powstania Warszawskiego” – wykład Katarzyny Utrackiej
• „Zapomniane dziewczęta” – historia Przysposobienia Wojskowego Kobiet oczami Haliny Wiśniewskiej, projekcja filmu i spotkanie ze Świadkiem Historii Stanisławem Wiśniewskim i członkinią Stowarzyszenia OGRH PWK
• „Z powstańczej Warszawy przez Pruszków do wojennego Wrocławia. Warszawiacy w Breslau” – wykład Kamilli Jasińskiej (IPN odział Wrocław)
• „Transporty z Dulagu 121 do KL Auschwitz” – wykład dr Wandy Witek-Malickiej z Międzynarodowego Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście
• „Transporty warszawskie do KL Stutthof” – wykład dr Danuty Drywy
• „Wojna w kanałach. Zapomniana i nieznana strona Powstania Warszawskiego” – wykład Norberta Bączyka
• „KL Gross-Rosen i transporty z powstańczej Warszawy” – wykład Barbary Sawickiej z Muzeum Gross Rosen w Rogoźnicy
• „Naoczni świadkowie – Edward Serwański i Akcja Iskra-Dog” – wykład dr Agnieszki Pragi
• „Robinsonowie warszawscy: ostatni i pierwsi mieszkańcy stolicy” – wykład dr Michała Studniarka
• Akcja Pruszkowska. O ratowaniu dóbr kultury po Powstaniu Warszawskim (październik 1944 – styczeń 1945) – wykład dr hab. Piotra Majewskiego
• „Powojenne powroty do Warszawy – wykład Dariusza Krajewskiego z Domu Spotkań z Historią

Spacery historyczne

Muzeum Dulag 121 zorganizowało cykl pięciu (w tym dwa podczas Nocy Muzeów) spacerów historycznych po terenie dawnych Warsztatów Kolejowych w Pruszkowie, gdzie od 6.08.1944 r. do 16.-01.1945 r. funkcjonował obóz przejściowy Durchgangslager 121.

Z okazji 80. rocznicy Powstania Warszawskiego Muzeum Dulag 121 wspólnie z portalem „Rzeź Woli Warszawa 1944” zorganizowało cykl spacerów historycznych poświęconych losom ludności cywilnej w powstańczej Warszawie. Odbyły się spacery po Woli, Ochocie, Starym Mieście, Mokotowie i Śródmieściu. Spacery były poświęcone tematowi życia mieszkańców Warszawy w walczącym mieście, zbrodnia przeciwko ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego i exodusu warszawiaków do obozu Durchgangslager 121.

• 

• 

Wystawy

W ramach cyklu odbył się również wernisaż wystawy fotografii artysty i byłego więźnia obozu Dulag 121 Jerzego Mąkowskiego „Dulag 121 – 80 lat później”. Wystawa była prezentowana w siedzibie Muzeum Dulag 121 do 31 października 2024 r. Pomysł zorganizowania wystawy fotografii, które powstały podczas spacerów po terenie dawnego obozu przejściowego w Pruszkowie zrodził się po wizycie Jerzego Mąkowskiego w Muzeum Dulag 121 w 2023 r.

Ponadto wystawa planszowa Muzeum Dulag 121 „Solidarność i wsparcie. Pomoc dla ludności Warszawy i okolic, wypędzonej w czasie Powstania Warszawskiego i po jego zakończeniu była prezentowana w czterech zewnętrznych lokalizacjach (siedziba Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, przy wejściu do WCIES przy w Warszawie, skwer ks. Jana Twardowskiego w Warszawie i Podkowiańskie Liceum Ogólnokształcącym nr 60  w Podkowie Leśnej).

• 

• 

Gra terenowa

Muzeum Dulag 121 wspólnie z Fundacją Sofijka zorganizowało grę terenową „Kobiety w konspiracji” dla szkół z powiatu. Gra powstała w oparciu o wystawę planszową przygotowaną przez Muzeum Dulag 121 „W konspiracji. Działalność Wojskowej Służby Kobiet w VI Rejonie „Helenów” VII Obwodu Obroża AK w latach 1939-1945”. Wystawa porusza m.in. temat materialnej i duchowej pomocy, jakiej udzielały członkinie WSK wypędzonej ludności cywilnej i powstańcom, którzy znaleźli się w obozach przejściowych w Pruszkowie, Piastowie i Ursusie.

• 

Spektakl

Z okazji 80. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego i przymusowego wysiedlenia powstańczej Warszawy w Muzeum Dulag 121 odbył się spektakl „Pocztówka z Dulagu” w reż. Karoliny Skrzyńskiej. Grupa Teatralnia K40 zaprezentowała spektakl zrealizowany na podstawie wspomnień więźniów obozu Dulag 121.

Pokazy filmowe

W 2024 r. Muzeum Dulag 121 dla uczniów klas II, III i IV z powiatu pruszkowskiego i rodzin z dziećmi zorganizowało 10 pokazów filmu animowanego „Asiunia”, opartego na adaptacji książek dla dzieci Joanny Papuzińskiej. Seanse filmu „Asiunia” były połączone z warsztatami kreatywnymi inspirowanymi ilustracją z książki i sceną z filmu oraz rozmową o tym jak małe dzieci wyobrażają sobie wojnę i jakie emocje im towarzyszą.

• 

• 

• 

Obchody Dnia Pamięci Więźniów Obozu Dulag 121 i Niosących Im Pomoc

W ramach Narodowego Dnia Pamięci o Ludności Cywilnej Powstańczej Warszawy Muzeum Dulag 121 wspólnie z Powiatem Pruszkowskim, Miastem Pruszkowem, Instytutem Pamięci Narodowej, Urzędem do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych 28 września 2024 r. zorganizowało coroczne Obchody Dnia Pamięci Więźniów Obozu Dulag 121 i Niosących Im Pomoc. W programie oficjalnej części uroczystości pod pomnikiem „Tędy Przeszła Warszawa” na terenie dawnego obozu Dulag 121 znalazło się m.in. odegranie Hymnu Narodowego przez Orkiestrę Głównej Komendy Policji w Warszawie, okolicznościowe przemówienia Organizatorów, ceremonia wręczenia Medali „Pro Patria”, wystąpienia Świadków Historii – byłych więźniów obozu Dulag 121, odczytanie Apelu Pamięci. Uroczystości pod pomnikiem „Tedy przeszła Warszawa” zwieńczył występ Pani Stanisławy Celińskiej, polskiej aktorki i wokalistki. Artystka zaśpiewała dla gości dwa utwory, doskonale wpisujące się swym przekazem w tegoroczne obchody rocznicowe. Pierwszy z nich „Warszawo ma” napisał Ludwik Starski więzień obozu Dulag 121, który tworzył po wojnie utwory do filmów o wojennej Warszawie. Druga pieśń poświęcona była miłości do Ojczyzny. Uroczystości odbyły się w asyście Kompanii Honorowej Wojska Polskiego i Orkiestry Głównej Komendy Policji w Warszawie. Podczas uroczystości byli więźniowie obozu przejściowego w Pruszkowie otrzymali pamiątkowe znaczki. Przekazując okolicznościowe znaczki według projektu Andrzeja Znojkiewicza, pragniemy oddać cześć wszystkim Więzionym i Pomagającym w obozie Dulag 121.Po oficjalnej części Obchodów odbył się poczęstunek dla przybyłych gości, który był również okazją do wspólnych rozmów i wymiany doświadczeń. 29 września odbyła się Msza Święta w Kościele NPNMP w Żbikowie w intencji Więźniów obozu Dulag 121 i Niosącym Im Pomoc. W ramach tegorocznych Obchodów Muzeum Dulag 121 zorganizowało również wspólnie z Fundacją Art koncert słowno-muzyczny „Czy to serce pękło…”, podczas którego zostały zaprezentowane wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, wspomnienia byłych więźniów obozu Dulag 121 oraz kompozycje muzyczne Anny Marii Huszczy. Koncert odbył się dla dwóch odsłonach: rano dla uczniów ze szkół powiatu pruszkowskiego i wieczorem dla mieszkańców Pruszkowa i okolicznych miejscowości. Ponadto 2 października odbyło się uroczyste złożenie kwiatów na terenie cmentarza w Tworkach pod tablicą upamiętniającą więźniów obozu przejściowego Dulag 121 w Pruszkowie, żołnierzy Powstania Warszawskiego 1944 r. i ofiary cywilne a także przy bramie głównej na Cmentarzu Żbikowskim w Pruszkowie pod tablicą upamiętniającą zmarłych i poległych więźniów obozu przejściowego Dulag 121. 2 października w Kościele św. Wojciecha na Woli odbyła się Msza Święta w intencji ludności cywilnej powstańczej Warszawy, która musiała żyć w ogarniętym walkami mieście oraz wypędzonych do obozu Dulag 121.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Publikacje

• Trzeci numer „Zeszytów Muzeum Dulag 121”, jest kolejnym numerem wydawnictwa ciągłego wydawanego przez Muzeum Dulag 121 od 2015 r. Głównym celem serii jest prezentowanie najnowszych zbiorów i popularyzowanie historii obozu przejściowego w Pruszkowie Durchgangslager 121 oraz losów jego więźniów. Prace nad trzecim numerem „Zeszytów Muzeum Dulag 121”, który powstał w 80. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego i przymusowego wygnania ludności powstańczej Warszawy, przyjęły szczególny – bo związany z obchodzoną rocznicą – rozmach. Na 612 stronach tekstu prezentujemy relacje, artykuły i dokumenty związane z ważnym na tle historii XX wieku, ale rzadko omawianym tematem powstańczych i popowstańczych, często dramatycznych, losów ludności cywilnej, ze szczególnym uwzględnieniem pobytu w obozie przejściowym Dulag 121.
  Tom trzeci „Zeszytów” jest zwieńczeniem naszej codziennej kilkuletniej pracy, polegającej nad pozyskiwaniu relacji, a także kwerendach w archiwach oraz późniejszego opracowania krytycznego zebranego materiału. Motywem przewodnim tomu jest ŚWIADECTWO. Najobszerniejszą część stanowią transkrypcje wywiadów z byłymi więźniami obozu przejściowego w Pruszkowie lub jego filii. Tematyka gromadzonych wspomnień nierzadko wykracza poza opis obozowych przeżyć naszych rozmówców, obejmując okres okupacji, Powstania Warszawskiego, wypędzenia do obozu Durchgangslager 121 oraz dalszej, często wielomiesięcznej tułaczki. Jest to wybór 15 z ponad 600, czasem kilkugodzinnych wywiadów biograficznych, znajdujących się w archiwum Muzeum. Podstawowym kryterium wyboru tekstów do niniejszego tomu była ich różnorodność. Chcieliśmy ukazać losy byłych więźniów obozu Dulag 121 w całej ich złożoności, aby – nie abstrahując od tego, co „typowe” – wydobyć ich indywidualny charakter. Różnorodność przeżyć Autorów często związana była z miejscem przebywania w momencie wybuchu Powstania Warszawskiego, datą pobytu w obozie Dulag 121, jak i dalszymi losami wypędzonych. Poprzez wybór relacji pragnęliśmy także w szczególny sposób podkreślić dramat losu dzieci wysłanych z Pruszkowa do miejsc pracy przymusowej i obozów koncentracyjnych. Szczególną relacją jest również wywiad z Panią Krystyną Budnicką, który przypomina o tym, że przez „Pruszków” przechodziły także osoby pochodzenia żydowskiego. Kolejność wspomnień podyktowana jest chronologią przybywania do obozu Dulag 121, przeważnie związanego z momentem upadku poszczególnych dzielnic Warszawy i idącym za tym wypędzeniem ich mieszkańców. Dzięki temu możliwe stało się ukazanie zmian zachodzących w obozie na przestrzeni miesięcy jego funkcjonowania, jak i szerszego obrazu polityki okupanta wobec ludności cywilnej powstańczej Warszawy.
  Prezentujemy również dwa wspomnienia pisane autorstwa byłych więźniów, a w dziale Archiwum tekstów przypominamy relację Kazimiery Drescher, tłumaczki przy obozowej komisji lekarskiej, napisaną w 1974 roku. Jest to tekst o charakterze sprawozdawczym, stanowiący obszerne i szczegółowe źródło wiedzy na temat działania ochotniczej służby sanitarnej na terenie obozu Dulag 121, a zarazem świadectwo dramatycznych losów Autorki, wysłanej za pomoc więźniom do KL Auschwitz. Aby umożliwić krytyczne odczytywanie tekstów. Wszystkie relacje opatrzone są przypisami, a na końcu publikacji znajdują Objaśnienia, w którym znajdują się opisy stosunkowo rozbudowane opisy istotnych powtarzających się pojęć historycznych.
  Do tematu świadectwa nawiązują także zamieszczone w „Zeszytach” artykuły o charakterze naukowym i popularnonaukowym. Dr Agnieszka Praga w tekście „Iskra‑Dog” 1944 rok – akcja dokumentacyjna Edwarda Serwańskiego podejmuje temat zakrojonej na szeroką skalę jeszcze w czasie II wojny światowej akcji gromadzenia relacji ludności cywilnej Powstania Warszawskiego. Wśród osób składających relacje znalazło się wielu więźniów obozu Dulag 121. Iwona Drożyner w artykule Świadectwa warszawiaków deportowanych z powstańczej Warszawy do KL Auschwitz poprzez pryzmat materiałów źródłowych opisuje losy mieszkańców Warszawy, którzy z Dulagu 121 zostali wysłani do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, natomiast w tekście Dokumentacja losów mieszkańców miasta skazanego na zagładę. Zbiór Edwarda Kołodziejczyka w Muzeum Dulag 121 omawia temat unikatowych wspomnień osób wygnanych ze stolicy w trakcie Powstania Warszawskiego i po jego zakończeniu, zebranych przez dziennikarza Edwarda Kołodziejczyka.
  Świadectwem mogą być nie tylko słowa, lecz i dzieła sztuki, fotografie czy zwykłe przedmioty. Wychodząc z tego założenia, w niniejszym tomie w dziale Artefakty zaprezentowaliśmy zdjęcia interesujących i ważnych ze względów historycznych obiektów, które przekazano w ostatnim czasie do Muzeum Dulag 121, omawiając krótko ich historię. Publikujemy również cykl prac artysty fotografika Jerzego Mąkowskiego, byłego więźnia obozu Dulag 121, będących owocem przeżyć i refleksji Autora związanych z doświadczeniem popowstańczego exodusu. Fotografie te były prezentowane na wystawie 80 lat później zorganizowanej w Muzeum Dulag 121 w 2024 roku.
  Praca nad publikacją nie tylko pozwoliła wnieść nowe informacje na temat – wciąż nie opracowanego w pełni – istotnego zagadnienia historycznego, a służyła także pielęgnowaniu więzi ze środowiskiem byłych więźniów obozu Dulag 121 oraz ich rodzinami. Prowadzenie wywiadów i proces ich autoryzacji to wielokrotne spotkania ze Świadkami Historii dające przestrzeń na związanie dialogu i noszące charakter współpracy. Działania promocyjne wokół „Zeszytów” wiązały się ze spotkaniem środowiska i poruszeniem – oprócz zagadnień typowo historycznych – takich kwestii jak walory historii mówionej, waga świadectwa, trauma i przepracowywanie jej. Tom trzeci „Zeszytów” określa sposób, w jaki chcemy mówić o tej historii: podkreślając indywidualność przeżyć, wielokierunkowość pamięci, budując rzetelną, opartą o krytyczne opracowanie historyczne, wiedzę, a także podkreślając wagę przekazu Świadków Historii – zarówno tego werbalnego, jak i wykraczającego poza słowa w kierunku działań twórczych.

• W ramach 80. Rocznicy Wysiedlenia Powstańczej Warszawy Muzeum Dulag 121 wznowiło również wspomnienia Anny Danuty Sławińskiej „Kiedy kłamstwo było cnotą”. Wspomnienia z pracy w obozie przejściowym w Pruszkowie obejmujące okres od 2 września 1944 do 16 stycznia 1945 r. napisane przez Annę Danutę Sławińską to jedyna książka wspomnieniowa poświęcona wyłącznie obozowi przejściowemu Dulag 121. Autorka, pracując w pruszkowskim obozie jako tłumaczka przy komisji lekarskiej, miała bezpośredni kontakt zarówno z osobami wysiedlonymi z Warszawy, polskim personelem pomocniczym, jak i z niemieckimi władzami zarządzającymi obozem. Jej wspomnienia stanowią jedno z podstawowych źródeł wiedzy o ich działalności oraz wzajemnych między nimi relacji, a także warunków panujących w pruszkowskim obozie. Z uwagi na duże zainteresowanie czytelników, Muzeum Dulag 121 podjęło decyzję o publikacji III wydania wspomnień, które wzbogaciliśmy o kilkaset objaśnień, uzupełniających wiedzę o obozowych realiach, a także o dodatkowe materiały ikonograficzne. Promocji wznowionego wydania „Kiedy kłamstwo było cnotą” towarzyszyło spotkanie z udziałem córka autorki – Bożeny Sławińskiej.

• 

• 

• Muzeum Dulag 121 wydało książkę edukacyjną dla dzieci w wieku 9-12 lat „Bajbus – pies, który przeżył powstanie” autorstwa Anny Chomiak i Malwiny Kozłowskiej z ilustracjami Zuzanny Mukoid. To oparta na faktach historia przyjaźni chłopca i psa, którzy zostają rozdzieleni w czasie ucieczki z ogarniętej powstaniem Warszawy. Książka ta przybliża dzieciom obraz zniszczonej wojną stolicy i historię obozu Dulag 121, a także przypomina o ponadczasowych wartościach takich jak miłość, przyjaźń, wolność i wsparcie. W ramach promocji publikacji odbyło się spotkanie z autorkami książki, prezentacja wystawy ilustracji autorstwa Zuzanny Mukoid oraz warsztaty dla dzieci inspirowane książką.

•