W sobotę 7 września gościem Muzeum Dulag 121 będzie Kierownik Działu Naukowo-Badawczego w Muzeum Gross-Rosen, Pani Barbara Sawicka, która przedstawi historię powstania obozu KL Gross-Rosen i transporty ludności
z powstańczej Warszawy.
Serdecznie zapraszamy o godzinie 15.00 do Muzeum Dulag 121 przy ul. 3 Maja 8A w Pruszkowie.

Obóz koncentracyjny w miejscowości Gross-Rosen na Dolnym Śląsku powstał w sierpniu 1940 roku jako filia KL Sachsenhausen. Został utworzony w celu zapewnienia siły roboczej w należącym do SS pobliskim kamieniołomie. Pierwszy transport liczący 100 więźniów przybył
do nowego obozu 2 sierpnia 1940 roku.

1 maja 1941 roku AL Gross-Rosen uzyskał status samodzielnego obozu koncentracyjnego. 722 dotychczasowych więźniów filii KL Sachsenhausen stało się więźniami nowego KL Gross-Rosen. W ciągu pierwszych lat swojego istnienia KL Gross-Rosen był obozem małym, nastawionym głównie na dostarczanie siły roboczej do pobliskiego kamieniołomu i budowę, a następnie rozbudowę samego obozu. Z czasem utworzono
na terenie obozu warsztaty firm Siemens und Halske, Blaupunkt oraz ściśle izolowane od reszty obozu komando „Wetterstelle”, którego więźniowie byli specjalistami w zakresie elektroniki.

Jesienią 1943 r. na terenie KL Gross-Rosen utworzono obóz wychowawczy wrocławskiego gestapo – Arbeitserziehungslager (AEL) przeznaczony
dla robotników przymusowych. Przeszło przez niego 4200 więźniów.

Funkcję komendanta KL Gross-Rosen sprawowali kolejno:
SS-Obersturmbannführer Arthur Rödl (maj 1941 – wrzesień1942),
SS-Hauptsturmführer Wilhelm Gideon (wrzesień 1942 – październik 1943), SS-Sturmbannführer Johannes Hassebroek (październik 1943 – do końca wojny w maju 1945).

Do KL Gross-Rosen kierowano transporty z więzień na terenach okupowanych i z Rzeszy oraz z innych obozów koncentracyjnych.
Tutaj także trafili więźniowie z akcji „Nacht und Nebel” („Noc i Mgła”)
oraz transporty z powstańczej Warszawy. Ciężka, wyniszczająca praca, złe wyżywienie, fatalne warunki sanitarne, brak odpowiedniej opieki medycznej, szykany za strony funkcyjnych i załogi SS powodowały dużą śmiertelność wśród więźniów.

Od 1942 roku KL Gross-Rosen rozpoczął organizowanie sieci obozów filialnych na terenie Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej i Sudetów. Pierwszym, który powstał już w połowie 1942 r. był obóz Breslau-Lissa (Wrocław-Leśnica). Największy ich rozwój przypada na 1944 rok. Wtedy też zostały przejęte przez administrację KL Gross-Rosen obozy pracy przymusowej
dla Żydów (ZALfJ), podlegające tzw. Organizacji Schmelt. Więźniowie przebywający w filiach pracowali przede wszystkim na potrzeby gospodarki wojennej III Rzeszy, z naciskiem na przemysł zbrojeniowy.
Na szczególne uwzględnienie zasługuje kompleks 13 obozów określanych kryptonimem „AL Riese”. Żydowscy więźniowie tego kompleksu obozowego zostali oddani do dyspozycji Organizacji Todt i skierowani do katorżniczej pracy przy budowie kolejnej kwatery głównej Hitlera i naczelnego dowództwa III Rzeszy w Górach Sowich i zamku Książ. W 1945 r. powstało jeszcze kilka obozów. Ich utworzenie było już jednak związane
z ewakuacyjnym przemieszczaniem więźniów z likwidowanych pośpiesznie filii podległych KL Gross-Rosen lub z innych obozów koncentracyjnych. Ogółem w systemie KL Gross-Rosen powstało około 100 podobozów.

Szacuje się, że przez system KL Gross-Rosen przeszło nie mniej niż 120 000 więźniów (w tym 2500 radzieckich jeńców wojennych, którzy nie zostali wciągnięci do ewidencji obozowej oraz osoby przywożone na teren obozu tylko na egzekucję). Pod względem narodowościowym największą grupę stanowili Żydzi z różnych państw europejskich (głównie z Polski i Węgier), Polacy, obywatele byłego ZSRR, a także w mniejszej liczbie Czesi, Niemcy, Francuzi, Holendrzy, Włosi i bezpaństwowcy. Liczbę ofiar szacuje się
na około 40 000 osób.

W styczniu 1945 roku rozpoczęto ewakuację obozu głównego oraz filii położonych na prawym brzegu Odry. W pierwszej dekadzie lutego zlikwidowano całkowicie obóz główny, a komendanturę przeniesiono
do AL Reichenau (Rychnov). Aż do 7 maja trwały jeszcze marsze ewakuacyjne więźniów z filii położonych w zachodniej i południowej części kompleksu Gross-Rosen. Ciężkie warunki panujące podczas ewakuacji pochłonęły liczne ofiary. Tylko więźniowie w nielicznych filiach uniknęli trudów zimowej ewakuacji i doczekali oswobodzenia przez idące na zachód jednostki armii radzieckiej.

Z tzw. Distrikt Warschau do KL Gross-Rosen skierowano łącznie 11 transportów. Pierwszych sześć (styczeń-lipiec 1944 r.) wysłano
z warszawskiego więzienia Pawiak. Trzy ostatnie (grudzień 1944-styczeń 1945) przybyły z więzienia w Skierniewicach.

We wrześniu 1944 r. do KL Gross-Rosen dotarły dwa transporty cywilnej ludności walczącej Warszawy, wysłane z Dulagu 121 w Pruszkowie. Pierwszy z nich dotarł do Gross-Rosen 5 września. Do ewidencji obozu przyjęto wszystkich mężczyzn powyżej 15. roku życia. Zniszczenie dokumentacji obozowej oraz fakt nadania im numerów obozowych
z tzw. serii powtórzonej, utrudnia ustalenie liczby więźniów tego transportu. Po wojnie ustalono nazwiska ponad 1250 więźniów tego transportu. Drugi transport „pruszkowski” przyjęto w KL Gross-Rosen 20 września; także
i w tym przypadku nie zachowała się żadna dokumentacja. Powojenne poszukiwania i ustalenia pozwalają na stwierdzenie, iż transport liczył
ok. 700 mężczyzn. Dotychczas ustalono niewiele ponad 400 nazwisk. Kilkudziesięciu kolejnych więźniów Dulagu 121 zostało przywiezionych
do Gross-Rosen po uprzednim pobycie w innych obozach koncentracyjnych. Po trwającej ok. dwóch tygodni kwarantannie część więźniów skierowano do pracy w obozie głównym, ponad 600 wywieziono do KL Mauthausen, część znalazła się w obozach filialnych i skierowana do pracy w niemieckim przemyśle zbrojeniowym.

Beata Sawicka – absolwentka historii na Uniwersytecie Wrocławskim. Kierownik Działu Naukowo-Badawczego w Muzeum Gross-Rosen. Prowadzi badania z zakresu historii KL Gross-Rosen, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki związanej z transportami więźniów do niego kierowanych
i z obozu wywożonych, a także z historią obozów filialnych. Autorka artykułów o tej tematyce, publikowanych w różnych wydawnictwach krajowych (Muzeum Gross-Rosen, Muzeum Stutthof, Muzeum Niepodległości w Warszawie, IPN w Warszawie, Łodzi i Kielcach, Uniwersytet Wrocławski) a także w wydawnictwach zagranicznych (Pamiatnik Teresin, Muzeum Śląskie w Görlitz, Muzeum Holocaustu
w Waszyngtonie, Uniwersytet Techniczny w Berlinie). Współautorka scenariusza wystawy stałej prezentowanej w Muzeum Gross-Rosen
w Rogoźnicy.; konsultantka wielu przedsięwzięć z zakresu historii
KL Gross-Rosen.