Janina Jakubowska (Urbańska) z d. Łakińska (1888-1960) – organizatorka tajnego harcerstwa żeńskiego w zaborze pruskim, uczestniczka powstania wielkopolskiego, działaczka oświatowa i społeczna, w obozie Dulag 121 tłumaczka niemieckiej komisji lekarskiej, aresztowana 13 września razem z Kazimierą Drescher i sanitariuszem Władysławem Wyszyńskim, oskarżona o nielegalną działalność na terenie obozu i wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz (numer 88689).

Janina Łakińska pochodziła z wielkopolskiego Miłosławia w powiecie wrzesińskim. W czasie nauki w gimnazjum w Poznaniu należała do tajnego koła Towarzystwa Tomasza Zana, uczniowskiej organizacji działającej w zaborze pruskim. Była to organizacja o charakterze samokształceniowym, która sprzeciwiała się germanizacji i cenzurze kultury polskiej. Działała w pełnej konspiracji – starannie dobierano członków składających przysięgę w chwili wstępowania w szeregi organizacji, używano pseudonimów zamiast nazwisk, a przynależność do niej groziła relegowanie ze szkoły, a nawet więzienia za antypaństwową działalność. Najprawdopodobniej na jej postawę – patriotyczne zaangażowanie w tak młodym wieku – mogło wpłynąć środowisko rodzinne. Jej brat, Tadeusz (1980-1958), również był członkiem Towarzystwa Tomasza Zana.

Po skończeniu edukacji Janina Łakińska przez kilka lat uczyła jako nauczycielka prywatna. W 1912 roku założyła tajną  Żeńską Drużynę Harcerską im. Emilii Plater, która stała się zaczątkiem żeńskiego ruchu skautowego w Wielkopolsce. W tym samym czasie założyła również tajną organizację oświatową dla dziewcząt uczęszczających do niemieckich  państwowych szkół średnich, w których uczennicom nie wolno było uczyć się po polsku. W 1917 roku zaangażowała się w prace komitetu jubileuszowych obchodów 100-lecia śmierci Tadeusz Kościuszki w Poznaniu. W tym samym roku wyszła za mąż za Wiktora Jakubowskiego, prezesa Towarzystwa Tomasza Zana, późniejszego podpułkownika Wojska Polskiego.

Gdy 27 grudnia 1918 roku na terenie zaboru niemieckiego wybuchło powstania wielkopolskie, Janina Jakubowska zaangażowała się czynnie w organizowanie aprowizacji dla walczących. Pracowała w pierwszej kuchni polowej, przygotowującej posiłki dla powstańców walczących na terenie Poznania. W 1920 roku uczestniczyła także w pracach tworzącego się okręgu wielkopolskiego Polskiego Czerwonego Krzyża. Czynnie angażowała się również w propolskie działania na Górnym Śląsku w czasie plebiscytu.

W II RP zaangażowała się w działalność społeczną. W 1922 roku współzałożyła, a następnie kierowała  „Przytułkiem dla niemowląt i matek” w Poznaniu, a w 1927 roku założyła „Przytułek dla niemowląt”. W latach 1919-1929 pracowała w deputacji ubogich miasta Poznania (organ o charakterze doradczym i administracyjnym, w którego składzie znajdowali się pracownicy magistratu, radni i obywatele miasta). W latach 1926-1928 udzielała się w poznańskim oddziale Polskiego Towarzystwa Kultury i Oświaty Robotniczej. W 1928 r. założyła prosanacyjny „Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet” w Poznaniu. Była też przewodniczącą Zrzeszenia Wojewódzkiego Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet w Poznaniu. W 1928 roku za zasługi w tajnym nauczaniu w okresie zaborów została odznaczona Krzyżem Komandorskim „Polonia Restituta”, a w 1931 roku za swoje czynne zaangażowanie w walkę o odrodzenie Polski – „Krzyżem Niepodległości”. Janina Jakubowska bezskutecznie startowała w wyborach do Sejmu – w 1928 i 1930 roku z list obozu rządzącego, w 1935 roku w okręgu nr 94 i w 1938 roku w okręgu nr 93 (jako jedyna kobieta w Wielkopolsce).

Niestety niewiele wiadomo o działalności Janiny Jakubowskiej w latach 1939-44. Być może była zaangażowana w tajne nauczanie na terenie Poznania. W sprawozdaniu z akcji tajnego nauczania, prof. Wierzbanowski, delegat konspiracyjnego kuratorium województwa poznańskiego podaje jako jedną z nauczycielek na poziomie szkoły średniej właśnie Janinę Jakubowską.

Nie wiadomo, w jakich okolicznościach Janina Jakubowska znalazła się na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Wiadomo, że w 1944 roku była poszukiwana przez Gestapo i wtedy występowała pod nazwiskiem Urbańska. Być może musiała uciekać z Poznania w związku z dekonspiracją części struktur tajnego nauczania w drugiej połowie 1943 roku. Być może była poszukiwana przez Gestapo z powodu jej niepodległościowej, a więc antyniemieckiej działalności w latach 1912-1919, choć jej nazwisko nie pojawia się w wydanej w lipcu 1939 roku w Berlinie „Sonderfahndungsbuch Polen” (Specjalna Książka Poszukiwanych Polaków), spisie Polaków uznanych za wrogów III Rzeszy za swoją publiczną i patriotyczną działalność, wyznaczonych do eksterminacji po opanowaniu Polski.

Po raz kolejny w źródłach Janina Jakubowska pojawia się jako członkini polskiego personelu obozu Dulag 121 w Pruszkowie. I znów niewiele wiadomo o jej działalności. Według informacji Kazimiery Drescher, jako Janina Urbańska, od końca sierpnia była tłumaczką w niemieckiej komisji lekarskiej, przydzieloną do pomocy U Tösmanowi. Zapewne na terenie obozu pracowała wcześniej. Również dzięki Kazimierze Drescher wiadomo, że tłumaczki zaangażowane były w nielegalne działania takie jak, przede wszystkim fałszowanie list zwolnionych i dopisywanie do oficjalnych list zwolnionych osób, które musiały opuścić obóz. Pracująca na terenie obozu Anna Danuta Sławińska w swoich wspomnieniach scharakteryzowała Janinę Jakubowską jako niezawodną, powszechnie szanowaną, niezwykle odważną i zawsze punktualną.

Janina Jakubowska została aresztowana 13 września razem z Kazimierą Drescher i sanitariuszem Władysławem Wyszyńskim. Sławińska tak opisała okoliczności aresztowania:

„12 września rano dwóch naszych sanitariuszy przyłapało jedną z młodych, niewinnie wyglądających siostrzyczek [na wyłudzaniu od więźniarki opłaty w zamian za pomoc w wyprowadzeniu z obozu – przyp. red.]. Zameldowali natychmiast o tym fakcie pani Kazimierze. Zdążyła jeszcze zobaczyć zapłakaną siedemdziesięcioletnią staruszkę, od której siostrzyczka zażądała obrączki za zwolnienie. Pani Drescherowa była do głębi oburzona. […]  Nie zwlekając ani chwili, odprowadziła z pomocą sanitariusza delikwentkę do zielonego wagonu. Po załatwieniu formalności na gestapo pani Kazimiera wróciła na dwójkę i opowiedziała przebieg wydarzenia najbliższej koleżance – osobie należącej do obozowej elity, pani Janinie Urbańskiej. Wczesnym popołudniem jeden z młodych SD-mannów [organ wywiadu, kontrwywiadu i służby bezpieczeństwa nazistowskiej organizacji SS – przyp. red.], podporządkowanych bezpośrednio Wiedtkemu, przyszedł na dwójkę i pytał o panią Kazimierę, która jeszcze nie przyszła po przerwie do pracy. Pani Janina Urbańska poinformowała, że Frau Drescher jest prawdopodobnie zajęta w związku z porannym incydentem (tym samym zdradziła się, że została wtajemniczona w całą sprawę).”

13 września Kazimiera Drescher oraz Janina Jakubowska nie zjawiły się w obozie na zebraniu komisji lekarskiej. Jak się później okazało, zostały aresztowane. Istnieją różne przypuszczenia dotyczące przyczyn aresztowania dr Drescher, Janiny Jakubowskiej oraz Władysława Wyszyńskiego. Być może to „złota siostra” (jak w obozie były nazywane sanitariuszki wyprowadzające za opłatą) doniosła o nielegalnych działaniach mających na celu wyprowadzanie przez wyżej wymienione osoby więźniów obozu Dulag 121. Mówiło się także, że „złota siostra” była osobą podstawioną przez Niemców dla wykrycia tego procederu. W każdym razie incydent ze „złotą siostrą” został przez Niemców wykorzystany, aby pozbyć się z obozu dwóch wpływowych i silnych kobiet.

Aresztowani zostali oskarżeni o nielegalną działalność na terenie obozu i przynależność do Armii Krajowej. Prawdziwa tożsamość Janiny Jakubowskiej nie została przez Niemców rozszyfrowana i jako Janina Urbańska, po kilkudniowym pobycie w więzieniu w Pruszkowie, została wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie otrzymała numer 88689. Dzięki Kazimierze Drescher wiemy nieco więcej o jej pobycie w Auschwitz:

„Janka Urbańska od chwili dostania się na blok durchfalowy [z niem. Durhfal – biegunka – przyp. red.]nie opuściła go już do końca obozu. Odwiedzałam ją często, nosiłam zorganizowane jedzenie. Janka nie mogła jeść zupy lagrowej, dostawała po niej wysypki. Każda wizyta u Janki była dla mnie zastrzykiem optymizmu. Była przekonana, że doczekamy wolności. Choćby dlatego, jak mówiła, że przecież nie możemy zrobić szwabom takiej satysfakcji, by tu zdechnąć. Mimo złego stanu zdrowia trzymała się dzielnie. Dręczył ją tylko niepokój o dwóch synów, żołnierzy armii podziemnej. Bała się o nich, a jednocześnie mówiła o swych chłopcach z piękną dumą matki, której dzieci wypełniały obowiązek, obaj byli od dawna w „Parasolu”. Janeczka nie poszła w ewakuację, doczekała się w obozie wolności, ale swych chłopców żywych nie odnalazła. Polegli obaj w powstaniu.”

Szczęśliwie udało się Janinie Jakubowskiej doczekać wyzwolenia na terenie obozu w Auschwitz. W okresie powojennym dotknęły ją represje władz komunistycznych. W 1957 roku ubiegała się o zasiłek oraz pomoc w uzyskaniu renty w Międzyresortowej Komisji do Spraw Pomocy Osobom Rehabilitowanym przy Urzędzie Rady Ministrów, organie udzielającym wsparcia represjonowanym przez władze komunistyczne. Zmarła 3 lutego 1960 roku. Jest pochowana na cmentarzu komunalnym na Junikowie w Poznaniu.

Bibliografia:

1. Wyder, Przejawy politycznej działalności Wielkopolanek w dobie zaborowej w świetle uzasadnień wniosków o nadanie odznaczeń Krzyża Niepodległości i Medalu Niepodległości, ustanowionych w 1930 r., w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), pod redakcją T. Kulak i M. Dajnowicz, Wrocław 2016,
2. Drescher, Komisja lekarska obozu przejściowego w Pruszkowie w czasie Powstania Warszawskiego, w: „Archiwum Historii Medycyny”, 1968, t. XXXI, z. 2.
3. Drescher, Wróciłam, Warszawa 2017
4. Rossa, Wybory parlamentarne w 1935 roku w Wielkopolsce w świetle prasy wielkopolskiej i sprawozdań wojewody poznańskiego, w: „Słupskie Studia Historyczne”, 13, 2007.
5. D. Sławińska, Kiedy kłamstwo było cnotą, Warszawa 2015,
6. Serwański, Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970,
7. Sonderfahndungsbuch Polen, Berlin 1939,
8. Wyder, Przejawy politycznej działalności Wielkopolanek w dobie zaborowej w świetle uzasadnień wniosków o nadanie odznaczeń Krzyża Niepodległości i Medalu Niepodległości, ustanowionych w 1930 r., w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), pod redakcją T. Kulak i M. Dajnowicz, Wrocław 2016,
9. „Zew Polski Zachodniej. Tygodnik poświęcony idei kombatanckiej”, r. 2, nr 35, z dn. 1.09.1935 http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=221824&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=
10. Ulotka wyborcza Janiny Jakubowskiej, kandydatki z okręgu nr 93 w wyborach do Sejmu w 1938 r, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F236747%2Findex.djvu
11. Akta w sprawie przyznania zasiłku oraz udzielenia pomocy w uzyskaniu renty inwalidzkiej dot. Janina Jakubowska, Urząd Rady Ministrów – Międzyresortowa Komisja do Spraw Pomocy Osobom Rehabilitowanym, Instytut Pamięci Narodowej, sygn. IPN BU 660/338